Opdruk door boomwortels

Opdruk van verharding kan grote overlast veroorzaken met risico voor de weggebruiker (foto 1). Of er iets gedaan kan worden om de verharding weer in orde te brengen, hangt af van verschillende factoren. Belangrijke vraag is of het mogelijk is om de wortels die opdruk veroorzaken te verwijderen zonder schade voor de boom.

Ontwikkeling wortelpakket
Veel bomen worden geplant in de verharding en we spreken dan over straatbomen. In zo’n situatie wordt volgens bepaalde richtlijnen een boomplantgat aangemaakt met enkele kuub geschikte bomengrond. De verwachting is dat de wortels gebruik maken van dit plantgat en de diepte in groeien naar het grondwater.  In de praktijk blijkt echter dat zich ook een wortelpakket ontwikkelt van dunne wortels vlak onder de verharding. Doorgaans is dit geen probleem zolang deze dunne wortels niet extreem in dikte gaan groeien en dan alsnog de verharding opdrukken. Dit effect kan al enkele jaren na aanplant plaatsvinden (foto 2). Deze verdikking vindt vrijwel altijd plaats op een beperkt deel van de wortel en meestal op flinke afstand van de boom.

Extreme diktegroei wortels
Deze diktegroei ontstaat doordat de oppervlakkige wortels in aanraking komen met de verharding, waarbij het wortelweefsel geïrriteerd raakt en extra weefsel gaat aanmaken. Zo kan een wortel van 2 cm diameter uitgroeien tot een dikte van wel 15 cm (foto 3). Daarnaast kan een boom direct vanuit de stam dikke wortels ontwikkelen. Soms zijn dit wortels die onder maaiveld groeien, maar ook wel wortels die op maaiveld en zelfs hoger groeien.  Dergelijke wortels zullen vrijwel altijd de verharding gaan opdrukken, uiteraard afhankelijk van de maat van de boomspiegel. Behalve tegels en klinkers kunnen wortels ook asfalt opdrukken. Dit gebeurt nog weleens wanneer bomen langs een geasfalteerd voetpad of fietspad staan. Bij asfalt speelt nog een andere factor een belangrijke rol bij de ontwikkeling van extreme diktegroei. Dat is de zogenaamde capillaire werking, waardoor bodemvocht omhoog gezogen wordt tot onder het asfalt. En juist van dit extra vocht profiteren de oppervlakkige wortels, wat nogal eens aanleiding is voor diktegroei met opdruk. Zo zijn de fietspaden langs de Bouwlustlaan enkele jaren geleden geasfalteerd en daar vindt nu al op meerdere plaatsen ernstige opdruk plaats (foto 4). Hier staan volwassen lindes in een schrikstrook van 1,5 meter breed tussen fietspad en rijbaan. Opvallend is wel dat de opdruk slechts bij enkele bomen in deze laan plaats vindt. Het  gemeentelijk beleid ten aanzien van fietspaden is erop gericht om de kwaliteit van de paden te verbeteren door vervanging van de tegels door asfalt. In de praktijk blijkt echter, dat dit regelmatig een negatief effect oplevert door de wortelopdruk ten gevolge van de capillaire werking onder het asfalt.

Opdruk verhelpen
Als er sprake is van zware wortels dicht bij de stam, dan is er geen mogelijkheid om iets aan deze wortels te veranderen door middel van snoei zonder schade voor de boom. Als er ruimte genoeg is in de verharding van het trottoir of de schrikstrook, is verruiming van de boomspiegel een goede optie. Ook zijn er weleens situaties waar verhoging van de verharding een oplossing biedt (foto 5). Alleen in een extreme situatie zoals bij de essen in het Sterrenoord is er geen standaardoplossing mogelijk (foto 6). Een groot deel van de opdruk wordt echter veroorzaakt door de hierboven geschetste dikte- groei van worteldelen, welke op – ruime – afstand van de stam plaats vindt. Dergelijke wortels kunnen wel zonder grote schade voor de boom verwijderd worden. Deze wortels hebben namelijk geen functie als stabiliteitswortel en ook de functie als vochtleverancier is heel beperkt. Maar de wortelsnoei moet natuurlijk wel met beleid gebeuren.

Kosten van herstel bestrating
Het herstel van bestrating naar aanleiding van wortelopdruk is een zeer arbeidsintensief werk, dat vrijwel uitsluitend uit handwerk bestaat. Dit moet met zorg en beleid gebeuren, waarbij kennis van de bomen en de beworteling noodzakelijk is. Het zal duidelijk zijn dat de kosten van dergelijke werkzaamheden aanzienlijk zijn. Gezien de vele situaties in de stad waar zeer ernstige wortelopdruk al  jaren het geval is, speelt waarschijnlijk een gebrek aan financiële middelen.

De verkeerde boom op de verkeerde plaats 
Bij een kritische schouw van straatbomen in de stad, treft men nog weleens situaties aan die onhoudbaar zijn. Als voorbeeld kan genoemd worden de aanplant van iepen (Ulmus minor ‘Sarniensis’) midden jaren zestig  op de trottoirs van de Groot Hertoginnelaan. Deze stonden op slechts 2 m. vanaf de gevels. Deze bomen moesten regelmatig gesnoeid worden omdat ze tegen de monumentale gevels groeiden, maar veel groter werd het probleem van de wortelopdruk. De boomspiegels moesten hier regelmatig verruimd worden, zodat op sommige plaatsen  nog maar een trottoir van vier tegels breed over was. Deze boomsoort was indertijd een keuze die door de politiek is doorgedrukt, tegen het advies van de groendienst in. Enkele jaren geleden heeft men de laan heringericht en is hier een prachtige laan ontstaan, met bomen in een nieuw aangelegde groene middenberm. Maar ook de keus van de iepen (Ulmus ‘Lobel’) langs de Dedemsvaartweg is typisch een voorbeeld van de verkeerde boom op de verkeerde plaats. Deze bomen zijn ca 25 jaar geleden aangeplant en staan in een schrikstrook tussen fietspad en rijbaan van slechts 80 cm breed (foto 8). Ook deze situatie is onhoudbaar en de bomen zullen daarom de 50 jaar niet halen.

Het probleem van opdruk van verharding door boomwortels is nogal complex en kent vele verrassingen en onzekerheden. Ik heb hier slechts een deel van de problemen omschreven, waarbij niet alleen technische aspecten, maar ook de financiële een belangrijke rol spelen