Bodemdossier: Over lusten en lasten

Eric Wisse

Bodemleven
Al wordt de bodem vaak vooral met vergankelijkheid en duisternis geassocieerd, ook het kleinste lapje grond bruist gewoonlijk van leven. Hier zorgen talloze organismen ervoor dat wij bovengronds ook kunnen leven. De bodem zorgt voor onder andere koolstofopslag, voeding voor planten en drinkwaterzuivering.

Bodemgebruik
Zolang de mens als jager-verzamelaar in zijn onderhoud voorzag of kleinschalige landbouw bedreef, hield een kringloop van materie de bodem gezond, ook al kon het ene volk een betere harmonie met de omgeving bereiken dan het andere.
De roofbouw in de koloniale tijd gaf al een ander beeld. Alexander von Humboldt onderkende zo’n tweehonderd jaar geleden al de negatieve impact van de kaalslag die plaatsvond bij de aanleg van plantages.
Maar vooral met de komst van de industriële revolutie en de opkomst van de chemische industrie verschuift het beeld drastisch. De bodem werd meer en meer gebruikt als afvalstortplaats.
We leven inmiddels in een wereld waar verontreiniging met afvalstoffen vrijwel overal plaatsvindt. Van zware metalen en pesticiden tot microplastics en PFAS. Vervuilende stoffen die zich ophopen en in de voedselketens terechtkomen. Er is inmiddels regelgeving maar die lijkt vaak niet opgewassen tegen het snelle tempo waarin nieuwe stoffen in de omgeving terecht komen.

Hoe zit dat eigenlijk in onze directe omgeving?
De eerste plek waar je vervuilde bodem zult zoeken is een (ex)industriële omgeving, in Den Haag is dat de Binckhorst. Inderdaad worden daar spoedsaneringen uitgevoerd om de bouwplannen door te kunnen laten gaan. We mogen verwachten van onze overheden dat zij onze gezondheid bewaken en daarmee zorg dragen voor onze leefomgeving. Maar de werkelijkheid is hardnekkiger. Na de grote gifdumpingschandalen in de jaren ‘70 van de vorige eeuw, begonnen bij Lekkerkerk, is er veel gebeurd. Wet- en regelgeving wekken inmiddels de indruk dat alles onder controle is. Zolang de verontreinigingen binnen de normen vallen hoeven wij ons geen zorgen te maken. Helaas hebben we de afvalproblematiek nauwelijks meer in de hand. Recycling is in dat verband geen ‘goede daad’ maar pure noodzaak.

Fundering van wegen
Behalve met voortgaande nieuwe verontreinigingen kampen we namelijk met grote erfenissen uit het verleden. Zo werden wegen – en ook paden door onze natuurgebieden – in het verleden gefundeerd met sintels en ijzerslakken waar de metaalindustrie vanaf moest zien te komen. Hieruit spoelen zware metalen het grondwater in. Verder was het asfalt in die tijd anders van samenstelling. Er zat teer in verwerkt. Verbrokkelende oudere asfaltwegen kunnen daardoor een hoge concentratie kankerverwekkende PAK-verbindingen bevatten.
Maar nog steeds wordt bij de fundering van wegen gebruikgemaakt van materialen die haaks staan op het behoud van een gezonde ecologie. Enorme rollen plastic (bodemfolie of gronddoek) worden aangebracht onder de fundering.
In natuurgebieden wordt menggranulaat gebruikt bij de fundering – of soms ook als losse verharding – waarbij de aanwezigheid van een klein percentage aan plastics wettelijk is toegestaan.

Erfenissen
Voorbeelden van erfenissen op Haags grondgebied zijn de vijver in Park Sorghvliet waar radioactief ziekenhuisafval in het slib zit, diverse locaties in de duinen waar in het verleden afval is gestort en vrijwel alle plekken waar bezinestations, garages, wasserijen of kleine fabriekjes gevestigd waren.
Voorbeelden zijn ook de Verademing, waar de vuilverbranding was gevestigd en de Energiecentrale, waar de kolen in hoge bergen lagen opgetast.
Op de Arcgis-kaart Bodeminformatie Den Haag worden alle ‘verontreinigingscontouren’ zichtbaar. Net buiten de stad ligt naast Solleveld in de zeereep chemisch afval van BASF.

Transport door de lucht
Verontreinigde stoffen kunnen echter in bepaalde gevallen ook lange afstanden afleggen via zowel droge lucht als regen, voor ze in de bodem terechtkomen. Daarbij zal een deel zich verplaatsen naar het grondwater. De stoffen zullen hoe dan ook effect hebben op flora en fauna. Ons leefmilieu wordt daardoor ook geraakt.

Pesticiden en meststoffen
Vorig jaar is een verbod op bepaalde ‘gewasbeschermingsmiddelen’ vreemd genoeg teruggedraaid. We zijn er nog lang niet. De gemeente Den Haag spuit, net als de meeste omliggende gemeenten, niet meer met gif om ‘onkruid’ te bestrijden. Maar ook beheerders van begraafplaatsen, volkstuincomplexen en golfterreinen bewegen steeds vaker in de goede richting. Wel zijn er particulieren die nog steeds met toegelaten, maar ook met voorraden inmiddels verboden middelen onkruid bestrijden. Gelukkig is ook daar de bewustwording aan het toenemen.
Via het grondwater bereiken ons wel zaken die in agrarisch gebied uitspoelen. Via de riviermonding stromen zo ook vermestende stoffen de zee in, waar ze algengroei veroorzaken. Via ammoniak dat vervolgens uit zee verdampt vindt een deel van de ongewenste vermesting van duingebieden plaats, met de bekende negatieve effecten op de duin­ecologie.
Inmiddels is wel bekend dat een deel van de ammoniakverontreiniging via de lucht verloopt. Daar komt wat ‘stikstofdepositie’ wordt genoemd immers vandaan. Maar het gaat daarbij om meer dan alleen stikstofoxiden, ook zwavel­oxiden en andere schadelijke stoffen uit de lucht dragen bij aan de achteruitgang van de bodemkwaliteit. Bodems slaan al die stoffen voor lange tijd op, waar ze letterlijk en figuurlijk een zure erfenis vormen, met alle gevolgen die we inmiddels kennen uit de nieuwsberichten rond de stikstofcrisis.

Struisvogel
Bij kleine kinderen doet zich het fenomeen voor dat wanneer iets uit het zicht is, het weg is, verdwenen. Het is een fenomeen dat bij volwassenen ook nog bestaat, onder een ander noemer: ontkenning.
De gemakken die bepaalde producten ons bieden worden uiteindelijk weer tenietgedaan door de last die we dragen, nu naast allerlei organismen in de natuur ook de mens zelf steeds meer te lijden heeft onder de onbedoelde neveneffecten. Als bedrijven hun verantwoordelijkheid niet nemen en consumenten niet kritischer worden blijft het opruimen, ontgiften en ecologisch herstellen dweilen met de kraan open.